از منظر منابع طب سنتی ايران، انواع شربت سكنجبین دارای كاربردهای فراوان در حفظ سلامت انسان و درمان بيماران است. با عنايت به تاکید منابع طب سنتی بر استفاده از اين فرآورده و تنوع زياد اين فرآرده در طب سنتی ايران، توجه بيشتر به آن می‌تواند منجر به بهره‌مندی بيشتر جامعه از خواص درمانی و حفظ سلامتی اين فرآورده شود.

عنواین مهم این مطلب:

• سکنجبین ساده
  
• سکنجبین عسلی
• سکنجبین عنصلی
• سکنجبین عنابی

در برخی از منابع طب سنتی ايران فيثاغورث به عنوان اولين سازنده و پايه‌گذار سکنجبین معرفی شده است و برخی ديگر آن را به بقراط حكيم پزشك شهير يونانی نسبت داده‌اند. شيخ الرييس، ابوعلی سينا آن را دستاورد حکمای فارسی زبان می‌داند كه از اين طريق به يونانی‌ها رسيده است.

همچنـين در منابع طب سنتی ايران از سكنجبين به عنوان شراب (شـربت) سركه ياد شده است، بدين معنی كه اين فـرآورده یک نوع شكل دارويی مايع از سركه است كه در فرآيند شربت سازی به عنوان جزء پايه مورد استفاده قرار گرفته است.

سكنجبين به طور کلی از دو قسمت پایه و مواد مؤثره تشکیل شده است.

انواع شربت سكنجبین از اشكال مهم دارويی در طب سنتی ايران هستند كه از سركه و عسل يا شكر به عنوان اجزای پايه و انواع اجزای افزودنی ديگر در تهيه آن استفاده می‌شود.

انواع شربت سكنجبین مركب با افزودن انواع متفاوت گياهان دارويی بـه پايه اصلی يعنی، سركه و عسل، به منظور حفظ سلامتی و درمانی ارائه شده است كه اغلب به نام گياهان افزوده شـده به پايه اصلی، خوانده می‌شود.

محمد بن زکریای رازی هدف استفاده از سکنجبین و خواص شربت سکنجبین را چنین ذکر کرده: يكی رفع تشنگی و ايجاد سردی و ديگر تلطيف مزاج و تقطيع اخلاط و فرونشاندن گرمی و جلای معده به عنوان اموری كه در حفظ صحت انسان نقش مهمی دارند.

تنوع در اجزای پايه انواع شربت سكنجبین

سکنجبین دارای یک جزء پایه شيرين يا حلو و یک جـزء پایه ترش یا حامض است كه می‌توان برای بخش ترش، از انواع سركه‌های انگوری، سركه سيب و ساير سركه‌ها و یا از تمرهندی، آب ليمو، آب نارنج و غيره استفاده كرد.

حتی می‌توان از يك سركه مانند سركه انگوری با درجات مختلف ترشی، انواع سـكنجبين را تهيه كرد. برای بخش شيرين نیز می‌توان از عسل، شکر سرخ، شكر سفيد و امثال آن استفاده كرد. با توجه به انتخاب اين اجزا می‌توان سکنجبین‌های متنوع با کاربردهای متفاوت تهيه كرد.

عامل ديگر ايجاد تنوع در انواع سکنجبین هل نسبت اجزای ترش و شيرين به كار رفتـه در تهيه سكنجبين است كه باعث تغيير در طبع یا طبيعت نهایی آن و در نتيجه نحوه و شدت اثر درمانی آن می‌شود.  جزء پايه سكنجبين كه در اصل همان سكنجبين ساده است با استفاده از دو جزء شیرین و ترش ساخته می‌شود.

روش ساخت سكنجبين ساده، در منابع مختلف تا حدی متفاوت بيان شده است، ولی معمولترين روش ساخت چنين است كه: ابتدا يك جزء سركه، دو جزء عسل و چهار جزء آب را در يـك ظـرف ريختـه و بـا حرارت ملايم جوشانده و مرتب كف آن را گرفته تا حجم مايع به یک چهارم يا يك پنجم حجم اوليه برسد و به قوام بيايد.

بـا تغيير نسبت‌های سركه و عسل انواع متفاوت سكنجبين ساده با خواص متفاوت تهيه می‌شود.

انواع شربت سکنجبین

علاوه بر سكنجبين ساده، انواع سكنجبين‌های مركب با افزودن انواع متفاوتی از گیاهان دارویی به پايه اصلی يعنی و به منظور حفظ سلامتی و تسریع روند درمانی در متون طب سنتی موجود بوده و هست.

كه اغلب به نام گياهان افزوده شده بـه پايـه اصلی، خوانده می‌شوند که عبارتند از سکنجبین ساده، سکنجبین شکری، سکنجبین عسلی، سکنجبین اصولی، افتیمونی، بزوری، سفرجلی، انبرباریس، عنصلی، انجدانی، اترجی، تفاحی، راوندی، رمانی، سکنجبین عنابی و ...

سکنجبین ساده یا شکری

سکنجبین ساده یا سکنجبین ساذج یا سکنجبین شکری از دو جزء اصلی شکر و سركه انگورى جيد تهیه می‌شود. حافظ صحت، موافق جميع امزجه، دفع کننده صفرا، دفع کننده بلغم از معده و بازکننده گرفتگی‌ها است. خوردن زياد این نوع سکنجبین باعث ضعف قوای جنسی شده و برای سرفه زيان دارد و مصلحش شربت جلاب است.

از بین برنده رطوبات اضافی بدن، رفع کننده عطش است و برای كبد گرم بسیار منفت دارد، همچنین ادرار آور است.

سکنجبین عسلی

سکنجبین عسلی حاوی عسل و سرکه است. شربت سکنجبین عسلی را در بیماری های بلغمی و تب های کهنه و تقویت معده و کبد و باز کردن گرفتگی‌های آن‌ها به کار می‌برند.
شيخ الرئيس درباره سکنجبین، ضمن تأييد نظر جالينوس كه سكنجبين را از بهترين نوشیدنی‌ها می‌داند، اظهار می‌دارد بهترين آشامیدنی در همه مزاج‌ها و سن‌ها برای حفظ صحت سكنجبين است چراکه مجاری باريک را باز می كند و اجازه نمی‌دهد مواد غليظ در آن حبس شود.

سکنجبین اصولی

این قسم از سکنجبین یا اسکنجبین حاوی پوست ریشه کبر، پوست ریشه کرفس، پوست ریشه کاسنی، پوست ریشه رازیانه و امثال اینها است. سکنجبین اصولی را در رابطه با بیماری های کبد و معده استفاده می‌کنند.

سکنجبین افتیمونی

این نوع از سکنجبین حاوی افتیمون و بسفایج است. گرچه بنابر نیاز اقلام دیگری هم به آن اضافه می شود لیکن اصل و اساس در تهیه آن دو مورد یاد شده است. مصرف سکنجبین افتیمونی بیشتر در مواردی که ماءالجبن تجویز می شود داده می‌شود. همچنین این نوع از شکنجبین در بیماری‌های سوداوی نیز کاربرد فراوانی دارد.

سکنجبین بزوری

این نوع سکنجبین حاوی بزوراتی از قبیل تخم کاسنی، تخم رازیانه، تخم انیسون، تخم کشوث، تخم خربزه، تخم خیارین و تخم کرفس است و اقلام دیگر هم بنا به نیاز به آن اضافه می‌شود. سکنجبین بزوری بیشتر در تب های گرم و مرکب، بیماری استسقا، گرفتگی‌های کبد و طحال، تسکین تشنگی در تب ها و ضعف معده کاربرد دارد.

سکنجبین راسنی

این گونه شربت سکنجبین حاوی راسن است و برای برخی موارد از پوست ریشه بادیان، پوست ریشه کرفس، تخم بادیان و انیسون نیز در تهیه این نوع سکنجبین استفاده می شود. سکنجبین راسنی موارد استفاده زیادی دارد ازجمله در بیماری های قفسه سینه و ریه که ناشی از رطوبت غلیظ و لزج باشد. دردهای مفصلی، تقویت اعضای رئیسه (قلب، کبد، مغز)، حبس خون حیض، شکستن سنگ‌های کلیه و مثانه، تقویت معده و تفتیح سده کبد و طحال کاربرد دارد.

سکنجبین راوندی

این نوع سکنجبین حاوی ریوند چینی است و برای تقویت و کارایی بیشتر از تربد، بسفایج، تخم کاسنی، تخم شاهتره، کشوث، غاریقون و زنجبیل در تهیه آن استفاده می شود. سکنجبین راوندی در درمان یرقان، دردهای کبد ناشی از حرارت و رفع یبوست مفید است.

سکنجبین رمانی

این نوع سکنجبین حاوی آب انار ترش و شیرین و تمرهندی است. سکنجبین رمانی در درمان تب های کهنه و مزمن و همچنین در بیماری های کبد و معده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سکنجبین سفرجلی

این قسم از شربت سکنجبین حاوی آب به است و در درمان بیماری‌های معده که گرمی و حرارت زیاد نداشته باشد بسیار مفید است. همچنین در تحریک اشتها و تقویت معده و بازگشایی گرفتگی کبدی بسیار تأثیرگذار است. سفرجل میوه معطر و زرد و گوارایی است که در فصل پاییز می‌رسد و آنرا آبی و بهی و به و بتازی سفرجل می‌گویند.

سکنجبین عنصلی

شربت سکنجبین عنصلی یا شربت صدری، تشکیل شده از سکنجبین و پیاز گیاه عنصل (اسقیل در مخزن الادویه) است. تاریخچه ذکر این ترکیب دارویی و فواید آن در منابع مستند طب سنتی ایرانی بیش از هزار سال است.

این شربت گیاهی یکی از بهترین فرآورده‌های طب سنتی برای بهبود تنگی نفس و کبد چرب است. شربت سکنجبین عنصلی همچنین در درمان بیماری های ریه مانند آسم، سرفه بلغمی و استسقا نیز مفید است.

سکنجبین کَبَری

این گونه از شربت سکنجبین حاوی ریشه کبر است. سکنجبین کبری را در درمان تب های بلغمی و تفتیح سدد کبد و طحال به کار می برند. گیاه کبر با نام علمی Capparis spinosa از گیاهان خودروی فلات ایران است که از کوههای البرز تا جنوب ایران می روید. خاصیت این نوع از سکنجبین این است که در بیماری های کبد بسیار مفید است.

سکنجبین عنابی

یکی از سکنجبین‌های مهم و پرخاصیت، شربت سکنجبین عنابی است که از ترکیب سرکه، عناب، افتیمون، آب، گلاب و قند مقوم تهیه می‌شود. سکنجبین عنابی تصفیه و صاف كننده خون است و در جميع بیماری‌های خلط دم و اخلاط محترقه مفید است.

این شربت گیاهی در تسكين حرارت کبد و معده و رفع تشنگی بسیار کار ساز و برطرف کننده عفونت مزمنۀ اخلاط است و در خوشبو كردن بوى دهان بی نهايت سودمند است.

شربت سکنجبین عنابی خواص سکنجبین و عناب را یکجا دارد. خواص کلی آن عبارت است از تصفیه کننده خلط خون، صاف کننده خلط خون و خلط صفرا، برطرف کننده فساد مزاج کبد و فساد خلط خون، کاهش دهنده غلظت خون و پایین آوردنده فشار خون، پاکسازی کننده و تقویت کننده مزاج کبد و...

سکنجبین تدبیر شده با عناب بهترین نوشیدنی گیاهی برای فصل بهار و تابستان و کاهش دهنده حساسیت‌های فصلی است و برای درمان غلبه خواب یا خواب زیاد بسیار مفید است.

مطالبی که پس از خواندن این مطلب، به آن‌ها نیاز خواهید داشت:

طبع و خواص شربت‌های سنتی

روغن کرمانشاهی چیست