احتمالاً علاقه به قهوه و دغدغه‌ی اینکه " طبع قهوه چیست " یا اینکه ” قهوه طبع گرم دارد یا سرد ؟” شما را به اینجا کشانده! به شما مژده می‌دهیم این جستار همان مطلبی است که قرار است بسیاری از سؤال‌های شما درباره قهوه را پاسخ دهد.

در تعیین طبع قهوه بین حکمای طب سنتی مقداری اختلاف نظر است. اما در این مطلب همه چیز درباره قهوه را از منظر منابع مستند طب سنتی بازگو کردیم؛ کافی است تمام حواس‌تان را به مطلب بدهید و با ما همراه شوید تا درباره نکات زیر اطلاعات جامعی کسب کنید:

عنواین مهمی که در این مطلب می‌خوانید:

• قهوه چیست
• داستان کشف قهوه
• طبع قهوه
• مصلح قهوه
  
• مضرات قهوه

قهوه چیست

قهوه نوشیدنی تیره‌رنگی است که از دَم کردن دانه‌های بوداده‌ی گیاه قهوه تهیه می‌شود. قهوه کمی اسیدی است و به‌علت داشتن کافئین بالا، یک ماده محرک است. گیاه قهوه بومی مناطق نیمه ‌گرمسیری است و حدود ۳۳ نوع از آن شناخته شده که در نقاط مختلف به حالت وحشی می‌رویند. طبق شواهد معتبر این گیاه اولین بار در کوه‌های یمن پیدا شد. سپس حدود سال ۱۵۰۰ میلادی از طریق بندر موکا یمن به سایر نقاط جهان صادر شد.

اولین کشت قهوه در سال ۱۶۰۰ میلادی در هند صورت گرفت و برای اولین بار در سال ۱۷۲۳ میلادی در قاره آمریکا معرفی شد. تکنیک‌های خشک کردن آن در دهه ۱۹۵۰ توسعه یافت. گیاه قهوه درختچه‌ای است از تیره روناسیان که ارتفاعش بین ۲ تا ۱۲ متر متغیر است. گل‌هایش سفید است و عطر مطبوعی دارد، ساقه‌اش استوانه‌ای شکل و شاخه‌هایش متقابلند، برگ‌هایش ساده و بیضوی و نوک تیز هستند.

میوه‌ی گیاه قهوه یا همان دانه قهوه سفت است. ابتداء سبزرنگ و پس از رسیدن قرمز می‌شود و محتوی دو دانه است، هر دانه‌ی قهوه به اندازه‌ی یک نخود درشت و دارای یک سطح مستوی و یک سطح محدب است که بر روی سطح مستوی یک شکاف وجود دارد.

برزیل حدود ۴۵ درصد از کل صادرات این گیاه را در اختیار دارد و ایالات متحده بیش از هر کشور دیگری قهوه وارد می کند. همچنین کمربند دانه یا کمربند قهوه نامی است که به مجموعه کشورهایی داده می‌شود که بیشتر قهوه‌ای را که هر روز می نوشیم تولید می‌کنند. این کشورها عمدتاً در نیمکره جنوبی هستند و همگی در مدار رأس‌السرطان و مدار رأس‌الجدی قرار دارند.

قهوه در طب سنتی

در آفریقا به آن بُنّ و یا بُنّه و در زبان تیگرینیایی به آن بُنّی و در زبان‌های دیگر سامی، نام‌هایی که همه از ریشه بن است وجود دارد. در کتاب معظم مخرن الادویه از معتبرترین منابع طب سنتی درباره قهوه چنین آمده است: بُنّ در اصل اسم خمر غليظی (نوشیدنی غلیط) است که به لغت اهل يمن مشهور و معروف به قهوه بوده است.

بُنّ یا قهوه ثمر درختى است كوهستانی كه در جبل يمن و نواحی آن و حبشه و در بناويه كه جزيره‌ايست از جزائر زير بادات مى‌روید. این گیاه فصلی و غير فصلى مى‌باشد يعنی هم خودرو جنگلی صحرائی دارد و هم مزروع بُستانی، که بهترين نوع دانه قهوه، نوع بستانی آن است كه در بيت الفقيه از يمن به عمل می‌آید و دانه‌هاى سبز متوسط و خوش‌بو دارد.

داستان کشف قهوه

می‌گویند که شیخ ابوالحسن شاولی رحمه الله تعالی در کوهستان یمن صومعه داشت و مریدان او به دلیل شب بیداری‌های مداوم و فعالیت‌های زیاد کسل و مانده می‌شدند. برحسب اتفاق دانه گیاه قهوه را یافته و خوردند و درنتیجه رفع کسالت و ماندگی ایشان شد و این را به دیگر دوستان و اهالی گفتند، ایشان نیز خوردند و از فواید قهوه بهره‌مند شدند.

سپس به پیر خود گفتند، او حکم نمود که دانه‌ها را در آب جوش داده، آب آن را بیاشامند. چونکه این تدبیر را به کار بستند خستگی آن‌ها رفع و اندوه ایشان برطرف می‌شد. پس از چندی و رفته رفته، قهوه شهرت خاصی یافت و تجار در کل کشورها و شهرها بردند و منتشر ساختند و اکثر مردم می‌خوردند و لیکن اهل هر شهری و هر جایی به نحو متفاوتی از اهل یمن و نواحی آن می‌نوشیدند.

اما اولین بار قهوه توسط محافل صوفی برای هوشیاری و بیداری در مراسم مذهبی استفاده شد و اولین شواهد معتبر در مورد کشف و نوشیدن قهوه هم بر همین روایت ذکر شده در بالا استوار است.

طرز تهیه قهوه در گذشته

در قرن یازده هجری قمری، طرز تهیه قهوه به این شکل بوده که پوست بیرون آن که قِشر می‌نامیدند خصوصاً تازه آن را در آب زیاد جوشانده، صاف کرده گرماگرم و نیم‌گرم در پیاله های بزرگ قبل از غذا و اکثراً بعد از غذا می‌نوشیدند.

اهل مکه معظمه و مدینه و شهرهای دیگر از عرب و عجم و ایران و توران و هندوستان و فرنگ و... مغز دانه قهوه را بعضی خام و بعضی نیم بریان که رنگ آن قهوه‌ای روشن می‌گردید و بعضی بریان که نزدیک به سوختن می‌رسید، بعضی نیم کوفته و بعضی نرم کوفته در آب طبخ داده، بعضی اندک غلیظ و بعضی بسیار رقیق و بعضی متوسط و بعضی صاف کرده و بعضی صاف نکرده می‌آشامیدند و فرنگیان با قدری شیر یا شیرینی می‌‌نوشیدند.

فواید قهوه

نوشیدن قهوه‌ای که از دانه‌ی قهوه نیم برشت تهیه شده باشد، سستی معده را توسط کاهش رطوبات آن برطرف می‌کند و مانع صعود بخارات معده به مغز می‌شود. همچنین برطرف کردن تشنگی و خواب زیاد از فواید قهوه است.

قهوه برطرف کننده خستگی و ماندگی و بی حوصله‌گی و ملال است و باعث سرزندگی و سبکی و سرحالی است. قهوه روح افزا است و موجب قوت اعضا و تقویت کننده قلب و نشاط آفرین است.

حالا مختصری به زبان و ادبیات منابع طب سنتی از دیگر فواید قهوه برای شما می‌گوییم:

نوشیدن و شرب قهوه، مُفتح یا بازکننده گرفتگی‌ها است، به خاطر خاصیت پادزهری که دارد مُسکن و برطرف کننده دردها است. جوشش و غلیان خلط خون را کاهش داده و مانع حدت و تیزی خلط صفرا وخلط سودا و احتراق آن‌ها می‌شود. همچنین رقیق کننده غلظت اخلاط و تمیز کننده اخلاط است.

قهوه ملین طبع و ادرارآور و خشک کننده رطوبت‌ها است و جهت سرفه بلغمی و ریزش نزله و رفع خستگی و تقویت معده فایده دارد، همچنین در اکثر انواع سردرد و درد چشم و بیماری مالیخولیا خصوصاً احتراقی آن و آنچه به سبب غلظت اخلاط و انجماد آنها باشد به جهت تصفیه و ترقیق این اخلاط بسیار منفعت دارد.

طبع قهوه در طب سنتی

در جریان هستیم که دغدغه‌ی اینکه " طبع قهوه چیست " یا اینکه ” قهوه طبع گرم دارد یا سرد ؟” شما را به اینجا کشانده! در تعیین طبع قهوه بین حکمای طب سنتی مقداری اختلاف نظر است. اینجا لازم است که کمی تخصصی و با اصطلاحاتی که در منابع طب سنتی درباره مزاج قهوه توضیح داده شده، مطلب را تشریح کنیم. لذا خواهشنمدیم با تمرکز مطالعه کنید و چنانچه سوالی داشتید، در بخش دیدگاه‌ها بیان کنید تا پاسخ کامل‌تری دریافت کنید.

حکیم میرعمادالدین محمود شیرازی در آخر رساله افیونه خود در بیان قهوه نوشته‌ است که طبع قهوه سرد و خشک در درجه دوم است. میرزا قاضی در رساله خود نوشته‌اند که اینجانب به تجربه یافته‌ام که سردی آن در درجه اول و خشکی آن در درجه دوم است.

حکیم میرمحمد مومن در کتاب تحفه نوشته که با مقایسه مشخص می‌گردد که طبع قهوه در گرمی معتدل و خشکی بر آن غالب و قشر یا پوست آن گرم تر و خشک تر از آن باشد. اما حکیم عقیلی خراسانی در مورد طبع قهوه گفته است که قهوه مرکب القوی است.

خصوصاً دانه قهوه تازه، چرا که دارای دو جزء می‌باشد. یکی لطیف هوایی حار رطب و دیگری کثیف ارضی بارد یابس که به جزء اول افعال و آثار حرارت از تفریح و تلطیف و تفتیح و نضج و ادرار و تلیین و غیرها از آن صادر می گردد و به جزء دوم افعال و آثار برودت و یبوست از تسکین حرارت تشنگی و ثوران و غلیان دم و حدت صفرا و لذع آن و منع نوم و یبوست دماغ و غیر اینها از آن ظاهر می‌شود.

پس حکیم عقیلی خراسانی به تفصیل بیان کرد که طبع قهوه مرکب القوی است. اما مرکب القوی یعنی چه؟ مرکب القوی خاصیتی که دارای آثار متعدد است، ماده‌ای که دو اثر متضاد داشته باشد را به این اصطلاح می‌نامند. مانند سرکه که مرکب است از دو جزء، يکی جزء حار لطيف قليل و ديگری جزء بارد لطيف کثير.

به بیانی ساده‌تر می‌توان گفت با توجه به اینکه قهوه مرکب القوی است، لذا در هر بدنی کیفیتی موافق کیفیت آن بدن به وجود می آورد. یعنی ممکن است فرد سالمی با نوشیدن قهوه در خود احساس حرارت یا گرمی کند و ممکن است فرد سالمی با خوردن قهوه احساس برودت یا سردی کند. پس عنایت داشته باشید که بخش قابل توجه‌ای از بروز کیفیت‌های مزاج قهوه بستگی به آن دارد که بدن شما دارای چه مزاجی باشد.

نکته: به دلیل آن که قهوه از جمله خوراکی‌های مرکب القوی است، در هر بدنی موجب پدید آمدن کیفیتی موافق کیفیت آن بدن می شود. برای همین فرد سالم از خوردن آن متضرر نمی‌شود.

مصلح قهوه چیست

حکمای طب سنتی ذکر کرده‌اند که مصلح قهوه، زنجبیل و دواءالمسک و نبات و گلاب و امثال اینها است و شیخ داوود انطاکی نوشته شخصی که اراده نوشیدن قهوه برای نشاط و رفع کسالت دارد. باید که شیرینی و روغن پسته و روغن بسیار با آن نخورد.

به بیانی ساده‌تر شیخ داوود انطاکی گفته است، اگر می‌خواهی از نوشیدن قهوه احساس نشاط و شادابی کنی، نباید قهوه را با انواع شیرینی‌ها مثل باقلوا، قرابیه و موارد مشابه بنوشی! حال چنانچه قصد دارید تا از تمام فواید قهوه بهره‌مند شوید و از مضرات قهوه در امان باشید، بهتر است قهوه را با بهترین مصلح آن بنوشید. طبق نظر حکمای طب سنتی بهترین مصلح قهوه که طعم و رایحه قهوه را لذیذ می‌گرداند و بد مزه نمی‌سازد عنبراشهب است و پس از آن زعفران.

دانه قهوه

بهترین زمان نوشیدن قهوه

حکما گفته اند که قهوه را ناشتا و با معده‌ی خالی و زمانی که معده از غذا پر است نباید مکرر نوشید، بلکه بهتر است صبح کمی غذا به طریق ناشتا که در عرف مشهور به تحت القهوه است خورد و پس از آن چند پیاله یا فنجان نوشید. یا بهتر است دقایقی پس از صرف غذا چند فنجان کوچک بنوشید. لذا بهترین زمان نوشیدن قهوه بین وعده‌های غذایی است و در حالتی که معده بسیار پر و بسیار خالی نباشد.

مضرات قهوه در طب سنتی

مصرف خارج از اعتدال قهوه باعث سردرد، بیداری، لاغری بدن، زردی رنگ چهره، ضعف قوای جنسی و تقلیل منی و خفقان و نفخ و قولنج و مالیخولیا و کابوس و خشک نمودن آلات تنفس و مولد بواسیر است. اما اغلب این مضرات که گفته شده برای قهوه‌ی کهنه بسیار بریان یا بسیار بوداده(بسیار رست شده) شده صادق است نه خام آن، خصوصاً قشر یا پوست دانه‌ی آن که در بعضی مزاج‌ها شاید محرک باه و هضم کننده غذا باشد.

لازم به ذکر است که مبالغه بسیار در فواید و مضرات قهوه بیجا و بی مورد است چراکه اکثر این موارد به عادت و قوّت و حرارت و برودت مزاج شخص، همچنین مقدار آشامیدن قهوه بر می‌گردد و هیچ یک کلی نیستند و بیان وجوه هر یک از فواید و مضرات قهوه طولی دارد و فرصت تشریح آنها نیست.

مطالبی که پس از خواندن این مطلب، به آن‌ها نیاز خواهید داشت:

طبع چای

طبع زعفران

خواص کاسنی